«Και συ τέκνον, Βρούτε» ψέλλισε ο Ιούλιος Καίσαρας, λίγο πριν πεθάνει μαχαιρωμένος από τους συνωμότες του, όταν αντιλήφθηκε ότι ανάμεσά τους βρισκόταν και ο Βρούτος, τον οποίο θεωρούσε γιο του.

Έκτοτε, την ίδια ακριβώς φράση χρησιμοποιούμε όταν κάποιος δικός μας άνθρωπος, ως άλλος Βρούτος, προδώσει την εμπιστοσύνη μας.

Εμπιστοσύνη. Πολύσημη και σημαντική λέξη με αρκετούς ορισμούς: η πίστη ότι μπορούμε να βασιστούμε σε ένα ή περισσότερα άτομα, η ικανότητα τήρησης αμοιβαίων ηθικών δεσμεύσεων ως προϋπόθεση δημιουργίας, ανάπτυξης και διατήρησης σχέσεων, η πρόθεση να είμαστε ευάλωτοι, με την πεποίθηση ότι οι αδυναμίες μας δεν θα αποτελέσουν αντικείμενο εκμετάλλευσης, και άλλοι πολλοί, ανάλογα με την εννοιολογική προσέγγιση της συγκεκριμένης λέξης και συνάμα των αρνητικών επιπτώσεων που προκαλεί η διάλυσή της.

Πράγματι, στις βαθιά δομημένες με κοινή ιστορία και συναισθηματική επένδυση διαπροσωπικές σχέσεις, η ρήξη της εμπιστοσύνης που τις οικοδομεί αποτελεί μια βαθιά πληγή, γι‘αυτό και ανέκαθεν θεωρούταν ύψιστο αμάρτημα.

Βάσει αυτής της αντίληψης, ο Δάντης, στη «Θεία Κωμωδία», τοποθετεί τον Βρούτο, μαζί με τον Κάσσιο και τον Ιούδα, στο βαθύτερο σημείο της Κόλασης, τιμωρημένοι να βασανίζονται αιώνια από τον Εωσφόρο για την προδοσία τους.

Για μένα, ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον στοιχείο αποτελεί η διαπίστωση ότι οι στενές σχέσεις, που στηρίζονται σε οικογενειακούς ή φιλικούς δεσμούς είναι αυτές που βρίσκονται περισσότερο εκτεθειμένες στην εξαπάτηση, σε σύγκριση με τις πιο αποστασιοποιημένες. Αν και θα περίμενε κανείς η οικειότητα σε μια σχέση να ενισχύει την εμπιστοσύνη, αφού τα μέρη που τη συγκροτούν έχουν συνεχή και συνεπή πρόσβαση στα κίνητρα και τις καθημερινές συμπεριφορές τους, εντούτοις, είναι πολλές οι φορές που κλονίζεται.

Οι Shulman, D. και Grayson, K. (2023)¹ εντοπίζουν δύο βασικούς παράγοντες που ευθύνονται για αυτό. Ο πρώτος παράγοντας είναι τα «σφάλματα ανίχνευσης», δηλαδή μια σειρά εμποδίων στην αποτελεσματική πρόσβαση και επεξεργασία πληροφοριών μεταξύ των εταίρων της σχέσης.

Για παράδειγμα, σε ένα χώρο εργασίας με σαφή όρια, κλειστές πόρτες και προσωπικούς κωδικούς πρόσβασης, οι πληροφορίες που αφορούν στενούς συνεργάτες είναι εκ των πραγμάτων ελλιπείς, φέρνοντας τους ανθρώπους που θέλουν να παραβιάσουν την εμπιστοσύνη ενός συνεργάτη τους σε εξαιρετικά πλεονεκτική θέση. Έτσι, συνεργάτες που εργάζονται σε διαφορετικούς χώρους, έχουν περιορισμένη πρόσβαση σε πληροφορίες που αφορούν τις κινήσεις του ενός για τον άλλον, οι οποίες ενδέχεται να χαθούν ή/και να παρερμηνευτούν, είτε επειδή κάποιοι αδυνατούν να αναγνωρίσουν την ανεπάρκειά τους, είτε επειδή οι καιροσκόποι εκμεταλλεύονται την αδυναμία των άλλων να παρατηρήσουν.

Κάπως έτσι -κεκλεισμένων των θυρών- εξαπατήθηκε ένας γνωστός μου, όταν ο συνεργάτης του, καταχρώμενος την ιδιαίτερη σχέση εμπιστοσύνης που είχε αναπτυχθεί μεταξύ τους λόγω πολυετούς επαγγελματικής συνεργασίας, «συμμάχησε» με τον μάνατζερ τους και από κοινού σκηνοθέτησαν το ριμέικ του «Ρέκβιεμ για ένα όνειρο» με πρωταγωνιστή τον βαθιά νυχτωμένο φίλο μου, ο οποίος ξαφνικά, βρέθηκε εξαπατημένος και με την πλάτη στον τοίχο. Φυσικά, ο απώτερος στόχος ήταν ο αποκλεισμός από την τοποθέτησή του σε ανώτερη κενή θέση, με ωφελούμενους τον «καλό» συνάδελφο που την ήθελε για τον εαυτό του και τον ακόμα «καλύτερο» μάνατζερ που ήθελε γύρω του ανθρώπους πλήρως ελεγχόμενους από τον ίδιο.

Ένα δεύτερο παράδειγμα αφορά τα άτομα με φαινομενικά αποκλειστικές μακροχρόνιες σχέσεις, τα οποία για να καλύψουν την απιστία τους, χρησιμοποιούν επεξηγήσεις που γνωρίζουν ότι οι σύντροφοί τους θα θεωρήσουν λογικές.

Συγκεκριμένα, μου εκμυστηρεύτηκαν μια ευρηματική περίπτωση όπου ο άπιστος σύζυγος, όταν έγινε γνωστή η εξωσυζυγική σχέση του, αρνιόταν τα πάντα στη γυναίκα του, η οποία εργαζόταν σε δομή ψυχικής υγείας, χρησιμοποιώντας μάλιστα ένα συμβατό με το επάγγελμά της επιχείρημα, ότι δήθεν η αντίζηλος- μια άγνωστη στην ίδια, παλιά συνεργάτιδά του- έπασχε από διπολική διαταραχή και η δική του ενοχή συνίστατο αποκλειστικά στην ανοχή που επέδειξε στην ψυχωτική συμπεριφορά του τρίτου προσώπου, καθώς εσφαλμένα, όπως υποστήριζε, πίστεψε ότι μπορούσε να διαχειριστεί μόνος, με όρους αλληλεγγύης και ανθρωπιάς.

Και στις δύο περιπτώσεις ο ένας σχεσιακός συνεργάτης εκμεταλλεύεται τα σφάλματα ανίχνευσης του άλλου για να συμμετάσχει σε συμπεριφορές που, εάν ανακαλυφθούν, θα δημιουργούσαν ανάμεσά τους μεγάλη αναντιστοιχία.

Όταν, παρά ταύτα, η εξαπάτηση αποκαλυφθεί, θα περίμενε κανείς ότι οι εξαπατημένοι θα αναφέρουν αυτές τις συμπεριφορές ή/και θα διακόψουν τις σχέσεις τους με αυτούς που κλόνισαν την εμπιστοσύνη τους.

Όμως, η συγκεκριμένη εξέλιξη δε συμβαίνει πάντα, εξαιτίας του δεύτερου παράγοντα που είναι τα «συνειρμικά διλήμματα», δηλαδή  περιορισμοί που εμποδίζουν τους ανθρώπους να «τιμωρήσουν» αυτόν που κλόνισε την εμπιστοσύνη τους. Μπορεί τότε να εμφανιστεί μια κατάσταση που οι παραπάνω ερευνητές ονομάζουν «απατηλή αλληλεγγύη», δηλαδή μια δύσκολη φάση κατά την οποία η εμπιστοσύνη υποβαθμίζεται μερικώς ή πλήρως μέσα σε μια «στενή» σχέση που εξακολουθεί ωστόσο να υφίσταται.

Κοντολογίς, στο πλαίσιο της απατηλής αλληλεγγύης, κάποιος μένει σε μια σχέση με κάποιον που γνωρίζει ότι τον πρόδωσε και μπορεί να συνεχίσει να το κάνει για οικονομικούς (χρηματοοικονομικούς και υλικούς) ή/και κοινωνικούς (φήμη και τρίτα μέρη) ή/και προσωπικούς λόγους (ανασφάλεια). Γενικά, οι κοινωνικές καταστάσεις διέπονται από ένα σύστημα πολλαπλών κανόνων που ενδέχεται να δημιουργούν εσωτερικές συγκρούσεις, όταν, ας πούμε, αναγνωρίζουμε ότι κάποιος μας πρόδωσε, αλλά ταυτόχρονα αναρωτιόμαστε αν δικαιούται μια δεύτερη ευκαιρία. Ακόμα και αν ξεπερνώντας τους όποιους συναισθηματισμούς και προτάσσοντας καθαρό ορθολογισμό, αποφασίσουμε ότι οι δεύτερες ευκαιρίες είναι χαμένη υπόθεση, πώς να διακόψουμε τη σχέση μας με κάποιον που μας πρόδωσε, αλλά κατέχει ιεραρχικά ανώτερη θέση στη δουλειά ή είναι προστατευόμενος του αφεντικού μας ή κατέχουμε εξ αδιαιρέτου ένα σπίτι;

Μπέρδεμα. Σ’ έναν κόσμο σκοτεινό και μίζερο στον οποίο κυριαρχούν τα ψέματα, το ζήτημα της εμπιστοσύνης ή της καταπάτησής της "αγγίζει" ομολογουμένως πολλά και δύσκολα ηθικά διλήμματα. 

Ειδικότερα, προσεγγίζοντας το ζήτημα της εξαπάτησης, ο Simmel (2010) επικεντρώνεται στην αμετάκλητη ιδιαιτερότητα που χαρακτηρίζει αφενός τα άτομα και αφετέρου τις δομές με τις οποίες αυτά αλληλεπιδρούν, τόσο εντός όσο και εκτός των κοινωνικών πλαισίων. Συγκεκριμένα, κάνει λόγο για μια «διπλή ύπαρξη», στο πλαίσιο της οποίας ένας άνθρωπος που βρίσκεται σε μια σχέση, οποιασδήποτε μορφής, μπορεί να αποκαλύπτει την αλήθεια για τον εαυτό του ή μπορεί επίσης, να παραπλανά τους άλλους.

Είναι άραγε θέμα επιλογής;  Επιλέγουμε να είμαστε αληθινοί ή παραπλανητικοί, ανάλογα με τη διάθεση ή το όφελος ή το κέρδος που κατά περίπτωση θα έχουμε, ακόμα και αν αυτό σημαίνει να εξαπατάμε και τον εαυτό μας;

Σε αυτό το σημείο, επανερχόμενη στο Βρούτο, να επισημάνω ότι ο Σαίξπηρ στο έργο του «Ιούλιος Καίσαρας», τον τοποθετεί μπροστά στον όχλο των Ρωμαίων να απολογείται για τον φόνο, υποστηρίζοντας ότι το έκανε, «όχι γιατί αγαπούσε τον Καίσαρα λιγότερο, παρά γιατί αγαπούσε τη Ρώμη περισσότερο». Τελικά, ο Βρούτος είναι ένας ευγενής που έβαλε την πατρίδα πάνω από τους συγγενικούς ή φιλικούς δεσμούς ή ένα ερπετό που «δάγκωσε» τον άνθρωπο που τον στήριξε, με απώτερο σκοπό να γίνει Καίσαρας στη θέση του Καίσαρα;

Αντιλαμβάνομαι ότι πράγματι, οι άνθρωποι είναι αρκετά πολύπλοκοι και ζουν σε αρκετά πολύπλοκες κοινωνίες με αποτέλεσμα να δρουν ανάλογα με τις συνθήκες που κάθε φορά βρίσκονται. Το γεγονός όμως ότι ο Ιούλιος, είχε παθιασμένο ερωτικό δεσμό με τη μητέρα του Βρούτου, Σερβιλία, σε συνδυασμό με το ότι εκείνος ήταν που έδωσε την τελευταία μαχαιριά στον Καίσαρα και μάλιστα στη βουβωνική χώρα με προβληματίζει για τα πραγματικά του κίνητρα.

Ο Χέρμαν Μέλβιλ στο βιβλίο του ο «Μεγάλος απατεώνας», γράφει «… Η ζωή είναι μια γιορτή μεταμφιεσμένων και πρέπει ο καθένας μας να συμμετέχει, να διαλέγει έναν ρόλο, να είναι έτοιμος να υποδυθεί ακόμα και τον τρελό με έναν λογικό τρόπο». Υπό αυτό το πρίσμα, ίσως, εν τέλει, η ύπαρξη εμπιστοσύνης στις ανθρώπινες σχέσεις δεν είναι τίποτα άλλο, παρά ο ευσεβής πόθος των «μεταμφιεσμένων» που τις δημιουργούν.

  Πόπη Αγγελή (Poppy Angeli)